Mevzuat
Engelli işçiler ile ilgili yasal düzenlemeler, İş Kanunu 30’uncu maddesi ile 25.04.2009 tarih / 27210 R.G. sayılı “Yurtiçinde İşe Yerleştirme Hizmetleri Hakkında Yönetmelik”te yer bulmuştur. Buradaki önemli nokta; özel sektör işverenlerinin eski hükümlü ve terör mağduru çalıştırma hususundan muaf tutulması, dolayısıyla ilgili mevzuatın sadece engelli çalışanlar için ele alınacak olmasıdır.
Tanım
Yönetmeliğin 3’üncü maddesine göre; Engelli, doğuştan ya da sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılamada güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişilerden tüm vücut fonksiyon kaybının en az yüzde kırk olduğu sağlık kurulu raporu ile belgelenenleri ifade etmektedir.
İstihdam
Yönetmeliğin 13’üncü maddesine göre; işveren, çalıştırmakla yükümlü olduğu engelli işçileri İş Kurumu aracılığıyla sağlar. Kurum aracılığı olmadan engelli istihdam eden işverenin engellinin işe başlama tarihinden itibaren bu durumu en geç 15 iş günü içinde Kuruma bildirmesi ve tescil ettirmesi zorunludur.
Yükümlülük (işçi sayısının) belirlenmesi
İş Kanunu 30’uncu maddesi ve Yönetmelik 10’uncu maddesine göre; İşverenler, aynı il sınırları içinde kalmak kaydıyla, 50 veya daha fazla işçi çalıştırdıkları, tarım ve orman işlerinin yapıldığı işyerlerinde ise 51 veya daha fazla işçi çalıştırdıkları işyerlerinde %3 engelliyi meslek, beden ve ruhi durumlarına uygun işlerde çalıştırmakla yükümlüdürler. Aynı il sınırları içinde birden fazla işyeri bulunan işverenin bu kapsamda çalıştırmakla yükümlü olduğu işçi sayısı, toplam işçi sayısına göre hesaplanır. İşçi sayısı hesabında şu kriterler esas alınır:
- İşverenlerin aynı il sınırı içerisindeki işyerlerinde çalışan toplam işçi sayısı dikkate alınır. Gerçek şahıslar haricinde tüzel kişiliği bulunan işyerlerinin aynı tüzel kişiliğe ait olması önemlidir. Birbiri ile ilişkisi olsa dahi farklı tüzel kişilikler söz konusu ise ayrı ayrı değerlendirmeye gidilir.
- Halihazırda çalışmakta olan engelli ve eski hükümlü sayısı toplam rakamdan düşülür.
- Belirli ve belirsiz süreli işçiler hesaplamaya dahil edilirken, kısmi süreli işçiler çalışma sürelerine göre hesaplamaya katırlırlar. Örneğin; işyerinde 5 yarı zamanlı çalışanın, haftada 3 saat üzerinden ayda 18 gün çalıştığını varsayarsak hesaplama şu şekilde yapılacaktır: (5x4x18) / (18x7,5) = 360 / 135 = 2.66. Kesirli sayıyı yukarıya yuvarlayınca işyerinde istihdam edilmesi zorunlu engelli çalışan sayısını 3 olarak buluruz.
- Kanunun 7’nci maddesi kapsamında geçici iş ilişkisi kurulan çalışanlar sayıya dahil edilmezler.
- Yer altı ve su altında çalışan işçiler hesaba katılmazlar.
- 5188 sayılı Özel Güvenlik Hizmetlerine Dair Kanun’un 47’nci maddesi hükmünce özel güvenlik birimlerinde ve özel güvenlik şirketlerinde istihdam edilecek engelli ve eski hükümlü sayılarının tespitinde özel güvenlik görevlileri dikkate alınmaz.
- Oran hesabında yarıma kadar olan kesirler dikkate alınmaz, yarım ve daha fazla olanlar yukarı yuvarlanarak tama iblağ edilir.
Engelli işçi çalıştırma esasları
Öncelikle işveren çalıştırmak zorunda olduğu işçileri İş Kurumu vasıtasıyla istihdam edecektir. İş yerinde çalışmakta iken engelli duruma gelen çalışanlara öncelik tanınacaktır. Yeraltı ve su altında yapılan işlerde ve sağlık kurulu raporunda çalıştırılamayacağı belirtilen işlerde engelli işçi çalıştırılamaz. İşveren engelli açığını sorumluluğun doğdundan itibaren 30 gün içerisinde karşılamak zorundadır. İş Kurumu, işverenin talep tarihinden itibaren en geç 10 gün içinde başvuran kişilerden nitelikleri uygun olanları işverene iletecek; ardından işveren de en geç 15 gün içerisinde Kurum tarafından gönderilen işçiler veya Kurum portalında kayıtlı diğer engelli işçiler, yahut kendi bulacağı engelli çalışanlar arasından ihtiyacını karşılayacaktır. İşe alınan ve (istihdam edilmeme nedenleri ile) alınmayan kişiler İş-Kur’a bildirilecektir.
Ayrımcılık: Yönetmelik 17’nci maddesine göre; işe alınmada; iş seçiminden, başvuru formları, seçim süreci, teknik değerlendirme, önerilen çalışma süreleri ve şartlarına kadar olan aşamalarında engelliler aleyhine ayrımcı uygulamalarda bulunulamaz; çalışan engellilere diğer kişilerden farklı muamelelerde bulunulamaz. İş yeri ve çalışma koşullarının engelli işçilere göre ayarlanması ve düzenlenmesi gerekir.
Engelli çalışanlar için teşvikler
İş Kanunu 30’uncu maddesine göre;
- Aynı il sınırları içinde 50 veya daha fazla sigortalı çalıştıran özel sektör işyerleri, korumalı işyerleri, kontenjan fazlası engelli sigortalı çalıştıran veya yükümlü olmadığı halde engelli sigortalı çalıştıran iş yerleri, çalıştırdıkları engelli sigortalıların prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primi işveren hissesinin tamamı tutarında teşvikten yararlanabilir.
- Uygulamada teknik olarak; 5 puanlık indirim PEK üzerinden, kalan %15,5 işveren hissesi ise asgari ücret üzerinden hesaplanmalıdır.
- SGDP’ye tabi çalışan, topluluk sigortasına tabi çalışan, yurt dışında çalışan sigortalılar ile aday çırak, çırak ve öğrencilerden dolayı bu teşvikten yararlanılamaz.
- Aylık prim ve hizmet belgesinin/ muhtasar ve prim hizmet beyannamesinin Kuruma yasal süresinde verilmesi ve primlerin ödenmiş olması gerekir.
İş Kanunu Ek 1’inci maddesi ve 30.04.2016 tarih / 29699 sayılı R.G. “Korumalı İş yerlerinde Çalışan Engellilerin Ücretlerine Karşılık İşverene Yapılacak Ödeme Hakkında Yönetmelik”e göre;
- 5378 sayılı Engelliler Hakkındaki Kanun’un 3^üncü maddesinde “İş gücü piyasasına kazandırılmaları güç olan zihinsel veya ruhsal engellilere mesleki rehabilitasyon sağlamak ve istihdam oluşturmak amacıyla Devlet tarafından teknik ve mali yönden desteklenen ve çalışma ortamı özel olarak düzenlenen işyeri” Korumalı İşyeri olarak geçer. Bu işyerlerinde çalışan işçilere ödenen ücretler belirli kıstaslara göre Hazine tarafından karşılanır.
- Öncelikli şart ücretlerin zamanında ödenmesi ve ilgili yasal yükümlülüklerin tam ve vaktinde yerine getirilmiş olmasıdır.
- Ücretlerin tamamı değil belirli bir kısmı Hazine tarafından karşılanır. Buna ilişkin detaylar yukarıda sayılan yönetmeliğin 5’inci maddesinde açıklanmıştır.
- ‘Engelli ve Eski Hükümlü Çalıştırmayan İşverenlerden Tahsil Edilen İdari Para Cezalarını Kullanmaya Yetkili Komisyona Dair Yönetmeliğe’ göre kurulan komisyon tarafından sağlanan korumalı işyerleri hibe desteğinden faydalanan işyerleri, bahsi geçen yönetmelik kapsamındaki ücret desteğinden eş zamanlı olarak faydalanamaz.