Toplumsal cinsiyet eşitliği, modern iş dünyasının temel taşlarından biridir ve kadınların çalışma hayatında eşit haklara sahip olmaları, birçok ülkenin yasaları ve düzenlemeleri tarafından korunmaktadır. Bu yazımızda kadın çalışanların Türkiye'de sahip olduğu temel yasal haklara odaklanacağız.
Analık izin hakkı
Kadın işçinin doğumdan önce sekiz ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam on altı haftalık süre için çalıştırılmaması esastır. Çoğul gebelik halinde, doğumdan önce çalıştırılmayacak sekiz haftalık süreye iki hafta süre eklenir. Ancak sağlık durumunun uygun olduğunun doktor raporuyla belgelendirilmesi hâlinde, kadın işçi isterse, doğumdan önceki üç haftaya kadar iş yerinde çalışabilir. Bu durumda, kadın işçinin çalıştığı süreler doğum sonrası sürelere eklenir. Üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen eşlerden birine veya evlat edinen işçiye, çocuğun aileye fiilen teslim edildiği tarihten itibaren sekiz hafta analık izni kullandırılır.
Geçici iş göremezlik ödeneği, doğum yardımı ve emzirme ödeneği
- Doğum izninde olunan sürelerde anneye “Geçici İş Göremezlik Ödeneği”, halk arasında bilinen adıyla “Rapor Parası” yardımı verilmektedir. Ödeneği hak etmenin temel şartı doğumdan önceki bir sene içerisinde 90 gün prim ödenmiş olmasıdır. Şimdiye kadar anılan ödenek, sigortalının son 3 aylık ortalama kazancı dikkate alınarak hesaplanıyordu. Ancak, 22 Nisan 2021 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 7316 sayılı Kanun ile bu hesaplama son 3 aylık ortalama kazancı değil, son 12 aylık ortalama kazancı esas alınacak şekilde düzenlenmiştir.
- Bunun yanında, yukarıda açıklanan ödenek ile karıştırılmaması gereken farklı bir destek türü ise doğan çocuk başına sadece bir defa yapılan “Doğum Yardımı” veya bilinen adıyla “Çocuk Parası veya Doğum Parası” yardımıdır. Doğum yardımından faydalanabilmek için Türk vatandaşı olmak ve yardım alınacak çocukların 2015 yılı Mayıs ayının 15’inci gününden sonra doğmuş olması yeterlidir. Doğum parası tutarları ilk çocuk için 300 TRY, ikinci çocuk için 400 TRY, üç ve daha fazla çocuk için ise 600 TRY olarak belirlenmiştir.
- Son olarak, “Emzirme Ödeneği” veya bilinen adıyla “Süt Parası”; doğum yapması halinde sigortalı kadına veya sigortalı olmayan karısının doğum yapması halinde sigortalı erkeğe verilen bir ödeme türüdür. Ayrıca, kendi adına ve hesabına yaptıkları çalışmalarından dolayı gelir veya aylık alan kadına ya da gelir veya aylık alan erkeğin sigortalı olmayan eşine emzirme ödeneği verilir. Kişi eğer (4/a)’lı bir çalışan ise adına doğumdan önceki bir yıl içinde en az 120 gün kısa vadeli sigorta kolları primi bildirilmiş olması şartı bulunmaktadır. (4/b)’ye tabi çalışan sigortalılar için ise, doğumdan önceki bir yıl içinde en az 120 gün kısa vadeli sigorta kolları primi yatırılmış; genel sağlık sigortası primi dahil, prim ve prime ilişkin her türlü borçlarının ödenmiş olması gerekmektedir.
Emzirme ödeneğine hak kazanan sigortalılardan sigortalılığı sona erenlerin, bu tarihten başlamak üzere 300 gün içinde çocukları doğarsa, sigortalı kadın veya eşi analık sigortasından yararlanacak erkek, doğum tarihinden önceki 15 ay içinde en az 120 gün prim ödenmiş olması şartıyla emzirme ödeneğinden yararlandırılır. Emzirme ödeneğinin talep edilmesinde hak düşürücü süre, hakkın doğduğu tarihten itibaren 5 yıldır.
Haftalık çalışma süresinin yarısı kadar ücretsiz izin hakkı
Analık izninin bitiminden itibaren çocuğunun bakımı ve yetiştirilmesi amacıyla ve çocuğun hayatta olması kaydıyla kadın işçi ile üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen kadın veya erkek işçilere istekleri hâlinde birinci doğumda altmış gün, ikinci doğumda yüz yirmi gün, sonraki doğumlarda ise yüz seksen gün süreyle haftalık çalışma süresinin yarısı kadar ücretsiz izin verilir. Çoğul doğumlarda bu sürelere 30 gün eklenir. Çocuğun engelli olarak doğması halinde ise bu süreler 360 gün şeklinde uygulanır. Bu izin hakkı süresi içerisinde işçiye süt iznine ilişkin hükümler uygulanmaz.Bu hakkın kullanılması durumunda çalışılmayan yarı gün süreler için hesaplanacak “yarım çalışma ödeneği” İş-Kur tarafından ödenecektir. Ödeneğin miktarı kişinin aldığı ücretten bağımsız olarak günlük asgari ücret tutarında olacaktır.
Altı aya kadar ücretsiz izin hakkı
Kadın işçiye, analık izni bitiminden itibaren isteği hâlinde 6 aya kadar ücretsiz izin verilir.
Kısmi süreli çalışma hakkı
İşçi, analık izninin, çalışma süresinin yarısı kadar ücretsiz iznin veya altı aya kadar ücretsiz iznin bitiminden itibaren çocuğun mecburi ilköğretim çağının başladığı tarihi takip eden aybaşına kadar herhangi bir zamanda kısmi süreli çalışma talebinde bulunabilir (eşi çalışıyorsa).
4857 sayılı İş Kanunu’nun 74 üncü maddesinde belirtilen hükme aykırı olarak, doğumdan önceki ve sonraki sürelerde gebe veya doğum yapmış kadınları çalıştırmanın veya ücretsiz izin verilmemenin cezası 2023 yılı için 9.303,00 TL’dir.
Buraya dikkat!
Yasa hükümlerine göre “haftalık çalışma süresinin yarısına kadar ücretsiz izin hakkı” ile “6 aylık ücretsiz izin hakkı” arka arkaya kullanılamaz; çünkü bu iki izin türünün de ücretli analık izin hakkının ardından kullanılması gerekmektedir. Dolayısıyla, ücretli yıllık izin sonrasında kadın bir çalışan, bu iki izin türünden sadece birisini tercih ederek diğerinden vazgeçmek durumundadır. Sonrasında ise kısmi süreli çalışma hakkı kullanılabilecektir.
Gebe çalışanlara periyodik kontrolleri için verilen izin hakkı
4857 sayılı İş Kanunu’nun 74/4’üncü maddesinde; “Hamilelik süresince kadın işçiye periyodik kontroller için ücretli izin verilir”, yine 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun 30ncu maddesine dayanılarak hazırlanan Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik’in 11. maddesinde de “Gebe çalışanlara gebelikleri süresince, periyodik kontrolleri için ücretli izin verilir” hükmü vardır.
Süt izni hakkı
4857 sayılı İş Kanunu’nun 74’üncü maddesi gereğince; kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam bir buçuk saat süt izni verilmesi gerekmektedir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını işçinin kendisi belirler. Bu süreler, günlük çalışma süresinden sayılır. Süt izninde meydana gelen kazalar da iş kazası olarak sayıldığından, süt izni saatlerinin ispatlanması işveren açısından elzemdir.
Süt izni bazı işyerlerinde, toplu olarak kullandırılmaktadır. Süt izninin toplu kullanımı İş Kanunu’na uygun bir yöntem olmayıp; süt izninin, günlük kullandırılması gerekmektedir. İşçinin, işe geç gelmesi veya işten erken çıkması şeklinde süt izninin kullandırılması uygundur. Süt izninde 4857 sayılı İş Kanunu’nun 74’üncü maddesinde belirtilen hükme aykırı olarak gerektiği gibi kullandırılmaması halinde, 2023 yılı için 9.303,00 TL idari para cezası uygulanabilecektir.