Fazla mesai hakkında doğru bilinen yanlışlar

Yanlış mesai uygulanması halinde idari para cezaları neler? Hafta tatillerinde çalışmak fazla mesaiye girer mi? Kadın çalışanlar için uygulanması gereken fazla mesai detayları ve dahası… İş kanununa göre fazla mesai uygulamalarında doğru bilinen yanlışları sizler için derledik. O halde işverenlerin, İK’cıların ve çalışanların bilmesi gereken bu detayları öğrenmek için yazımızı okumaya devam edin.

Serbest zaman ve denkleştirme  

İş Kanunu’nun 63. maddesi uyarınca, genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok 45 saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Fazla çalışma yapılan iş yerleri (haftalık 45 saatin aşılması); fazla saatlerle çalışma yapılan süreler için işçilerine serbest zaman kullandırabilir, denkleştirme sistemi uygulayabilir veya bu sürelerin ücretlerini zamlı olarak (fazla çalışma ücreti) çalışanlarına ödeyebilir.

Serbest zaman ve denkleştirme sistemi neyi ifade ediyor?

Serbest zaman uygulaması yapıldığında; işçiye fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakika, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullandırılır. İşçi hak ettiği serbest zamanı, 6 ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. Serbest zaman uygulaması 6 ayın içinde tamamlanmalıdır. Ancak, genel tatil günlerinde çalışma karşılığında ise serbest zaman uygulaması yapılamaz.

Serbest zaman için işçiden iş sözleşmesinde genel bir olur alınması doğru değildir. Her bir serbest çalışma için özel olarak yazılı talebi alınmalıdır. Bu nedenle, ilgili ay içerisinde yapılmış olunan fazla çalışmaların karşılığının ya serbest zaman olarak kullandırılması ya da fazla çalışma ücreti olarak ödenmesi; şayet fazla çalışma ücreti olarak ödenecekse, mesai ücretinin ilgili ayın ücret bordrosu ve SGK aylık bildirgesinde tahakkuklarının mutlaka yapılması, ancak yapılan fazla çalışmaların karşılığının serbest zaman olarak işçi tarafından kullanılmak istenilmesi halinde ise, ilgili ayın sonunda işçiden bu yönde bir talep dilekçesinin alınması gerekmektedir.

İşçi tarafından bu yönde bir dilekçe verilmemesi halinde ise, ilgili ayda yapılan fazla çalışmalara ait mesai ücreti tahakkuklarının bordrolarda yapılarak işçiye ödenmesi gerekir. Şunu da belirtmek gerekir ki, işçi tarafından fazla çalışmaların karşılığı şayet serbest zaman olarak kullanılacaksa, ilgili ayın sonunda işçiden bu yönde alınmış olunan dilekçenin sonrasında da, yani işçi serbest zamanı kullanmaya başlamadan önce de (izne ayrılmadan en geç bir gün önce) yeni bir dilekçenin alınması, bu dilekçede ise serbest zamanı, yılın hangi ayında yapmış olduğu fazla çalışmanın karşılığı olarak, hangi tarihler arasında kullanmak istediğini belirtmesi yerinde olacaktır.

Denkleştirme uygulamasında ise; tarafların yazılı olarak anlaşmasına istinaden denkleştirme dönemi içinde fazla çalışma yapıldığında 2 ay içinde; turizm sektöründe ise 4 ay fazla çalışma yapılan süre kadar eksik çalışma yaptırılarak denkleştirmenin yapılması gerekmektedir. Ancak,  denkleştirme uygulaması için işçinin yazılı muvafakatinin alınması (iş sözleşmesi de olur) gerekir.

Denkleştirme dönemi içinde günlük ve haftalık çalışma süreleri ile denkleştirme süresi uygulamasının başlangıç ve bitiş tarihleri işverence belirlenir. İki ya da dört aylık sürenin sonu ise, yoğunlaştırılmış iş haftasının başladığı güne denk gelen iki ya da dört ayın son günüdür. Ancak, belirlenen denkleştirme süresi sabit bir süre olup; bu sürenin, işçinin hastalığı ya da yıllık izin gibi sebeplerle uzaması söz konusu değildir.

Denkleştirme uygulamasında;

• Yıllık sayı sınırı yoktur,
• İstenilen sayıda yapılabilir,
• Günlük 11 saatlik azami çalışma süresi aşılmamalıdır,
• İşyerinin tümünde veya bir bölümünde uygulanabilir.

“Örneğin; işyerinde birinci aydaki dört haftada haftalık 55 saatten toplam 220 saat, ikinci aydaki dört haftada ise haftalık 35 saatten toplam 140 saat çalışılmışsa, mevzuata uygun bir denkleştirme yapılmış sayılır. Zira bu durumda, iki aylık sürenin sonunda, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi 220 saat + 140 saat = 360 saat / 8 hafta = 45 saat olacağından, İş Kanunu’nun 63. maddesinde belirtilmiş olunan haftalık 45 saat aşılmamış olur.”

Denkleştirme uygulaması serbest zamana dönüştürülebilir mi?

İki aylık denkleştirme sisteminde 1 saate 1 saat olarak kullandırılan denkleştirme tam olarak sıfırlanamazsa izleyen ayda devreden bakiye serbest zamana dönüştürülebilir. Ancak bunun için yani devreden bakiyenin serbest zaman olarak uygulanabilmesi için işçinin mutlaka yazılı talebinin alınması gerekir. Bu durumda ise, fazla çalışma için yüzde 50 zamlı ücret ödemek yerine 1 saate 1 saat 30 dakika serbest zaman kullandırılır.

Denkleştirme tam olarak yapıldığında denkleştirme süresi sonunda, işçinin fazla çalışma alacağı 0 olacaktır. Ancak, iki/dört aylık sürenin sonunda şayet denkleştirme tam olarak kurulmamışsa ve işçi tarafından da serbest zaman olarak kullanılmak istenilmiyorsa, sıfırlanamayan sürenin zamlı olarak ikinci/dördüncü aya ait ücret bordrosunda “fazla çalışma ücreti” şeklinde tahakkuklarının yapılarak işçiye ödenmesi gerekecektir.

Serbest zaman ve denkleştirme yapılmazsa ne olur?

Serbest zaman uygulaması veya denkleştirme yapılmaması halinde, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde 50; fazla sürelerle çalışmalarda her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde 25 yükseltilmesiyle ödenir.

Denkleştirme hakkında diğer önemli detaylar:

• Toplu iş sözleşmesinde yer alan denkleştirme parasal bir değer taşımadığından işyerinde çalışan tüm işçilere uygulanır.
• Denkleştirme işyerinin tümünde uygulanabileceği gibi bazı kesimlerinde de uygulanabilir; ancak bu uygulama eşitlik ilkesine aykırılık içeremez.
• Denkleştirme dönemi bitmeden iş sözleşmesi sona ererse denkleştirilmeyen kısım için fazla mesai ödemesi yapılır.
• Günlük 11 saati geçen çalışmalar denkleştirmeye tabi tutulamaz, ödemesinin yapılması gerekir.
• Telafi çalışmasından farkı; telafi çalışmasında kanunda belirtilen koşullar sebebiyle işyerinde normal çalışma süresinin altında çalışılmış olması veya işyerinin tatil edilmesi nedeniyle çalışılmayan sürelerin telafi edilmesi söz konusu iken, denkleştirmede haftalık ortalama çalışma süresine göre işlem yapılır.

Yanlış dazla mesai uygulaması halinde karşılaşılacak idari para cezaları

Fazla mesainin gereğince uygulanmaması halinde, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 32, 41 ve 63’ncü maddelerine muhalefet nedeni ile;

1. “Fazla çalışmalara ilişkin ücreti ödememek, işçiye hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında kullandırmamak, fazla saatlerde yapılacak çalışmalar için işçinin onayını almamak” eyleminden dolayı bu durumdaki her bir işçi için 2023 yılı için 1.683 TL
2. “Ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakını zorunlu tutulduğu halde özel olarak açılan banka hesabına ödememek” eyleminden dolayı bu durumdaki her bir işçi ve her ay için 2023 yılı için 956,00 TL
3. Çalışma sürelerine aykırı olarak işçiler çalıştırıldığı için (örneğin, günde 11 saat ve yılda 270 saatin aşılması halinde) 2023 yılı için 9.303,00 TL

idari para cezasının yanında, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununa riayet edilmeyerek prime esas kazançların aylık bildirgelerde eksik gösterilmesinden ötürü Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) tarafından da her ay için brüt asgari ücretin iki katı tutarında idari para cezası ve kazançların kayıtlarda eksik gösterilmesi nedeniyle her ay için brüt asgari ücret tutarında idari para cezası uygulanmasının (toplamda her ay için brüt  üç asgari ücret idari para cezası) yanında ayrıca fazla mesaiye ilişkin prim ile gecikme cezası ile gecikme zammı tahsil edilir.

Ayrıca bu durumun 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’na aykırı olarak gelir vergisi ve damga vergisi ziyanına da neden olması gerekçesi ile Maliye Bakanlığı’na bağlı Vergi Müfettişlerince yapılacak olan denetimlerde, söz konusu bu tutarların vergisi yasal faizi ile birlikte tahsil edileceği gibi vergi ziyanı cezası da kesilir.

3. Fazla mesai yaptırılamayacak kişiler

• Sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde çalışanlar
• Gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde çalışanlar
• Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında çalışanlar
• 18 yaşını doldurmamış işçiler
• Sağlıklarının elvermediği hekimin raporu ile belgelenen işçiler
• Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler
• Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler

4. Kadın çalışanların fazla mesaisi

Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik’in 5. maddesinde “Kadın çalışanlar her ne şekilde olursa olsun gece postasında yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamaz”, Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik’in 9. maddesinde “Gebe veya emziren çalışan günde yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamaz” hükümleri gereğince, kadın çalışanların gece postasında, gebe veya emziren kadınların da günde 7,5 saatten fazla çalıştırılmaması gerekir. Kadın çalışanların gece postasında, gebe veya emziren çalışanların da günde 7,5 saatten fazla çalıştırılması halinde, 7,5 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak değerlendirilebilecek, ayrıca olası bir teftişte de işveren hakkında cezai işlemin uygulanması söz konusu olabilecektir.

4857 sayılı İş Kanunu’nun 73 üncü maddesinde anılan yönetmelik (Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik) hükümlerine aykırı hareket edilmenin cezası 2023 yılı için 9.303,00 TL’dir. Ayrıca, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun 30 uncu maddesinde öngörülen bu yönetmelikteki hükümlere aykırı hareket eden işveren veya işveren vekiline idari para cezaları uygulanmaktadır.

5. Hafta tatilinde ve genel tatillerde çalışma yapılması

4857 sayılı İş Kanunu’nun 46. maddesi gereğince işçilere haftada bir gün hafta tatili verilmesi, hafta tatilinde çalışmaları halinde ise o günün ücretinin zamlı olarak ödenmesi gerekmektedir. Hafta tatili ücretinin ne şekilde hesaplanacağına ilişkin Yargıtay kararına göre “hafta tatilinde çalışılmışsa, işçinin toplam hafta tatilinin ücreti iki buçuk yevmiye” olarak hesaplanmalıdır. Bir anlam karışıklığına yer vermemek adına buradaki “2,5 yevmiye” tabirinin açılımını şu şekilde yapabiliriz: 1 yevmiye hak edilen hafta tatili için; 1 yevmiye hafta tatili zamanında yapılan ekstra çalışma için; 0,5 yevmiye ise yapılan fazla çalışma için kanunen ödenmesi gereken zamlı ücret ödemesidir. Yargıtay kararlarına göre, hafta tatilinde 1 saat çalışılmış olsa dahi tam günlük ücrete hak kazanılır.

4857 sayılı İş Kanunu’nun 47. maddesi uyarınca, Ulusal Bayram ve genel tatil günlerinde iş yerinde çalışma yapılmaması halinde, bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücretleri tam olarak, ancak bu günlerde tatil yapılmayarak iş yerinde çalışma yapılması halinde ise, çalışılan her gün için ayrıca bir günlük ücretin daha ödenmesi yani işçinin eline çalışılan her gün için toplamda iki günlük yevmiyenin geçmesi gerekmektedir.

Dikkat ⚠️

Çalışılmış olunan genel tatil günlerine ait zamlı genel tatil ücretleri şayet ücret hesap pusulalarının “fazla mesai” kısmında gösteriliyor ise bu uygulama kesinlikle doğru bir uygulama değildir. Zamlı genel tatil ücretlerinin mutlaka, ücret hesap pusulalarının ayrı bir kısmında “genel tatil ücreti” adı altında gösterilmesi ve bu şekilde tahakkuklarının yapılması gerekmektedir.

Fazla mesai, vardiya ve ücret değerlendirme gibi şirketinize dair tüm insan kaynakları süreçlerini kolayca yönetebilmek için tıklayın ve Kolay İK’yı 15 gün boyunca ücretsiz